แฟลเจลลัม (flagellum) เป็นโครงสร้างที่ใช้ในการเคลื่อนที่พบในโพรโทซัวบางชนิดเช่น ยูกลีนา (Euglena sp.)  ทริปพาโนโซมา (Trypanosoma sp.)  ไตรโคโมแนส (Trichomonas sp.) มีลักษณะเป็นเส้นมีความยาวประมาณ 100-200 ไมครอน มีจำนวนเพียง 1 หรือ 2 อัน ส่วน ซิเลีย (cilia) พบในโพรโทซัวบางชนิด เช่นพารามีเซียม (Paramecium sp.) วอร์ติเซลลา (Vorticella sp.) สเตนเตอร์ (Stentor sp.) ซิเลียมีลักษณะคล้ายแฟลเจลลัมแต่มีความยาวเพียง 2 -10 ไมครอน และมีจำนวนมากกว่า ทั้งซิเลียและแฟลเจลลัมมีเส้นผ่านศูนย์กลางประมาณ 0.5 ไมครอน

การเคลื่อนไหวของแฟลเจลลัมหรือซิเลียที่ทำให้เกิดการเคลื่อนที่ของเซลล์นั้นพบว่า แฟลเจลลัมจะมีการเคลื่อนไหวแบบคลื่นอยู่เสมอ ส่วนซิเลียจะเคลื่อนไหวแบบแกว่งคล้ายใบพาย แต่ซิเลียในสิ่งมีชีวิตหลายเซลล์จะเคลื่อนไหวแบบโค้งลงแล้วตวัดตั้งตรงมีลักษณะคล้ายคลื่น นักวิทยาศาสตร์ได้อธิบายกลไกการเคลื่อนไหวของแฟลเจลลัมและซิเลียไว้ว่า เมื่อเบซัลบอดีได้รับการกระตุ้นจากสิ่งเร้า แรงกระตุ้นจะถูกส่งไปยังหลอดไมโครทิวบูลตรงแกนกลาง 2 หลอดของแฟลเจลลัมหรือซิเลียซึ่งทำให้ไมโครทิวบูลด้านข้างหดตัวอย่างรวดเร็วมีผลทำให้แฟลเจลลัมหรือซิเลียเกิดการสะบัดอย่างแรง เมื่อเบซัลบอดีส่งแรงกระตุ้นครั้งต่อไป การสะบัดจะลดความแรงลงกว่าครั้งแรก เพราะฉะนั้นไมโครทิวบูลจะหดตัวอย่างช้า ๆ ทำให้ แฟลเจลลัมหรือซิเลียสะบัดกลับคืนสู่ตำแหน่งเดิมอย่างช้า ๆ การสะบัดของแฟลเจลลัมหรือซิเลียที่เกิดขึ้นอย่างต่อเนื่อง ทำให้เกิดการเคลื่อนที่ของโพรทิสต์

1. หน้าตัด ประกอบด้วยหลอดโปรตีนเล็กเรียกว่าไมโครทูบูล (Microtubule) จัดตัวอยู่ภายในเยื่อหุ้มทั้งหมด 9 กลุ่ม กลุ่มละ 2 หลอด และมีตรงกลางอีก2 หลอด เรียกรหัสเช่นนั้นว่า “9 + 2” (9 + 2 = 20) ยกเว้น แฟลเจลลัมของแบคทีเรียมีเส้นใยโปรตีน  Flagellin และไม่เป็นสูตรรหัส 9+2 แต่อย่างใด

ภาพตัดขวางของซิเลียและแฟลเจลลัม
รหัสแบบ 9 + 2 (9 + 2  = 20) หรือ nine doublets and central pairs

1. ความยาว แฟลเจลลัมยาวมากกว่าซิเลียถึง 50 เท่า
2. จำนวน ซิเลียมีจำนวนมากกว่าแฟลเจลลัม

หมายเหตุ หากพบโครงสร้างที่ยื่นออกมาจากเซลล์ที่ทั้งยาวมากและมีจำนวนมาก นิยมเรียกว่า แฟลเจลลัมเช่นแฟลเจลลัมของโพรโตซัวในลำไส้ปลวก (Trichonympha sp.)

3. โพรโตซัว ที่มี
3.1 ซิเลีย เช่น พารามีเซียม (Paramecium sp.) วอร์ติเซลลา (Vorticella sp.) สเตนเตอร์ (Stentor sp.) เป็นต้น
3.2 แฟลเจลลัม เช่น ยูกลีนา (Euglena sp.) วอลวอกซ์ (Volvox sp.) ไตรโคนิมฟา (Trichonympha sp.) เป็นต้น

เอกสารอ้างอิง:
พจน์ แสงมณี และขวัญสุดา ประวะภูโต. (2552). Compact ชีววิทยา ม. 5 เล่ม 3,หน้า 2-3
สมาน แก้วไวยุทธ. (2551). 100 จุดเน้นชีววิทยา ม.4-5-6,หน้า 165-166